Gümrük Vergileri, üzerine uygulandığı eşyanın maliyetini arttıran özellikte bir vergi türü olup; mükellefler ödediği gümrük vergisini satacağı eşyanın fiyatına dahil ederek gümrük vergisini yansıtabilmektedirler. Gümrük vergilerinin kimin tarafından üstlenileceği, vergiyi doğuran olayın ortaya çıkış zamanı, kesin ve net değildir. Bu iki ölçüte göre, gümrük vergileri, dolaylı vergi kategorisinde sınıflandırılırlar.

Türk Vergi Sistemi’nde vergilendirmenin kaynağı, ekonomik yaklaşım ilkesi gereği gelirdir.  Sistem geliri; Gelir Üzerinden Alınan Vergiler, Servet Üzerinden Alınan Vergiler ve Harcamalar Üzerinden Alınan Vergiler şeklinde üç farklı kategoride vergilendirmektedir.¹

Harcamalar üzerinden alınan vergiler, üretilen, satılan yahut tüketilen mal ve hizmetler üzerine konulan vergilerdir. Geliri veya serveti elde edildiklerinde değil, harcandıkları zaman, mal ve hizmetlerin fiyatları içine gizlenmiş olarak vergilendirilirler.  Bu ayrıma göre, Gümrük Vergisi; Harcamalar Üzerinden Alınan Vergi olarak tasnif edilebilir.

Türkiye’de vergiler, idari yöntem ve tahsil açısından; Vergi Usul Kanunu kapsamına giren ve Maliye Bakanlığı’nca yönetilen ve tahsil edilen vergiler, Vergi Usul Kanunu kapsamı dışında kalan ve Diğer Kamu Kuruluşları tarafından yönetilip tahsil edilen vergiler olmak üzere iki gruba ayrılabilir.

“Gümrük Vergileri’’, Vergi Usul Kanunu’nun 2 inci maddesinde “Gümrük idareleri tarafından alınan vergi ve resimler bu kanuna tabi değildir’’ düzenlemesiyle Vergi Usul Kanunu kapsamı dışında tutulmuştur.  Bu nedenle, Türkiye’de Gümrük Vergileri, 4458 sayılı Gümrük Kanunu ve buna dayalı olarak çıkarılan Gümrük Yönetmeliği çerçevesinde tahsil edilmektedir.

Beyan esasına tabi olan gümrük vergisinde Gümrük Kanunun 181. maddesine göre vergiyi doğuran olay, ithal işlemine bağlı olarak farklı esaslara bağlanmıştır. Bunlar, eşyanın serbest dolaşıma girmesi, gümrük giriş beyannamesinin tescili, kısmi muafiyet halinde ise geçici ithalatın gerçekleşmesidir. Gümrük vergisinde vergiyi doğuran olayın en çok karsımıza çıkma biçimi, gümrük vergisine tabi eşyanın serbest dolaşıma girmesidir. Serbest dolaşıma girme, eşyanın ithal edilmesi olup, dolaşıma giren eşyanın Türkiye’de serbestçe alınıp-satılması ve kullanılmasını ifade eder.²

İhracatta ise, vergi ilke olarak alınmamakla birlikte bazı özel durumlarda söz konusu olabilmektedir. 4458 sayılı Kanunda ihracat vergilerinde vergiyi doğuran olay gösterilmemiş olmakla birlikte, ihraç eşyasının Türk gümrük kapılarından çıkması vergiyi doğuran olay olarak kabul edilir.³

Yurda kaçak olarak girmiş ve denetim dışı kalmış eşyada ise vergi yükümlülüğü kaçak eşyanın ele geçirildiği gün doğar.⁴

Dolaylı vergilerin en önemlilerinden biri olan gümrük vergisi, eşya üzerinden alınması; objektif karakterli olması ve gümrüğe tabi bir eşyanın tahakkuk eden vergi ve varsa cezalarının karşılığında teminat hükmünde olması nedeniyle ayni yani objektif nitelik taşır.

  Bu tanımda gümrük vergisinin ayni nitelikte olmasının iki unsura dayandığı ortaya çıkmaktadır; birincisi verginin eşya üzerinden alınması, objektif olmasıdır. Gümrük vergisi kişilere değil mübadele konusu olan eşyaya yönelmiştir. Malı ithal eden kişinin sosyal, ekonomik durumu, mesleki sıfatı genellikle gümrüğe tabi eşyanın tarifesini etkilemez.⁵

Gümrük vergisinin aynilik karakterini belirleyen ikinci unsur gümrüğe tabi eşyanın, tarh edilen vergi ve varsa cezalarının karşılığında teminat hükmünde olmasıdır; gümrük denetlemesi altında bulunan eşya yasal süresi içinde sahipleri tarafından antrepodan çekilmediği takdirde satışa çıkarılır. Satış bedelinin fazlası sahibine verilir.⁶ Satılan eşya bedeli vergi borcunu karşılamıyorsa geri kalan kısım istenmez. Fakat satış bedeli ile karşılanmayan ceza borcu ise mükelleften istenir. Ödenmediği takdirde başka mallarına başvurularak kovuşturma yapılır.⁷ Görüldüğü gibi, gümrük vergisi kişinin değil eşyanın borcudur, aynidir ancak cezası şahsi niteliktedir.

Gümrük vergisi hem mali hem de politik ve iktisadi amaç ile konulmuş vergidir.⁸ Gümrük vergisinin mali amacı devlete gelir sağlamak olup bu amaç günümüzde önemini yitirmiş durumdadır. Gümrük vergilerinin dış ticaret politikasının en önemli araçlarından biri olması nedeniyle, vergilendirmede politik ve iktisadi amaçlar öne çıkmaktadır.  Gelişmekte olan ülkeler, yurt içi sanayilerini dış rekabete karşı ancak himayeci yüksek gümrük tarifeleri ile korumaktadırlar. Himayecilik politikası, tarife dışı kota ve fiili ithal yasakları gibi engeller ve yüksek gümrük vergi oranları ile gerçekleşmektedir.⁹ Bunun gibi, gümrük vergilerindeki istisna ve muaflıklar, ikili anlaşmalar, gümrük birliği gibi politika araçları ile devletler, gümrükleri, izledikleri dış ticaret politikalarında değişik şekilde kullanabilmektedirler.

Gümrük vergisini tanımlarken her ne kadar eşyanın ithali veya ihracına bağlı olarak alınan bir vergi olduğundan bahsetmiş olsak da günümüzde gümrük vergisinin konusunu, yalnızca ithal edilen eşya oluşturmaktadır.¹⁰ Bugünkü dış ticaret uygulamasında, gümrük vergisinin konusu daraltılmış, ihracat bütünü ile libere edilmiş ve vergisiz hale getirilmiştir. Hatta ülkeler ihracatı geliştirmek için çok çeşitli yardım ve destekler sağlamaktadır.¹¹ Bunun gibi ülkeden transit geçen eşyanın sağladığı menfaatler göz önünde tutularak transit vergisi de kaldırılmıştır. Görüldüğü gibi verginin iktisadi amacı mali amacına tercih edilmiştir.¹²

Gümrük vergisine tabi ithal eşyaların; sınaî ürünler, bitkiler, madenler, tarımsal ürünler ve canlı hayvanların sayısı ve çeşitliliği çoktur ve her geçen gün çoğalmaktadır. Bu nedenle verginin matrahı da değişken olmaktadır. Gümrük vergileri genellikle iki esas üzerinden hesaplanır; miktar esas alınarak hesaplandığı zaman spesifik vergiler, değer esas alınarak hesaplandığı zaman advalorem vergiler söz konusu olmaktadır. ¹³

4458 sayılı Gümrük Kanunu’nda matraha ilişkin düzenlemelere 23. ve 32. maddelerde yer verilmiştir. Eşyanın Gümrük Kıymeti başlıklı 23. madde ve devamında advalorem vergide matrah, Eşyanın Ağırlığı ve Kapları başlıklı 32. madde de ise spesifik gümrük vergisinde matrah düzenlemiştir.

1 Bilici, s.142

2 Tuncer, s. 210; Tuncer Denizhan, s.90

3 Tuncer, s. 211

4 Tuncer, s. 211

5 Sayar, s.234

6 Tuncer, s.9

7 Sayar, s.234

8 Sayar, s.234; Tuncer, s.8,

9 Tuncer, s.8

10 Sayar, s.235; Çelik, s.33,

11 Tuncer, s.136

12 Sayar, s. 235

13 Sayar, s. 236; Tuncer, s.206

YARARLANILAN KAYNAKLAR

BİLİCİ Nurettin, Vergi Hukuku, 19. Baskı, Ankara,2008

TUNCER Denizhan, Doktora Tezi, Uludağ Ünv. Vergi Tekniği Açısından Gümrük Vergilerinin Değerlendirilmesi, Bursa, 2007, http://tez2.yok.gov.tr/

TUNCER Selehattin, Gümrükler Ve Gümrük Vergileri (Teori - Uygulama), Ankara, 2001

SAYAR Nihad, Kamu Gider ve Gelirleri Prensipleri,Dördüncü Baskı, Cilt , Ankara, 1970