Kökeni Latinceden gelen gümrük1 sözcüğü; bir ülkeye giren veya bir ülkeden çıkan mal ve eşya üzerinden alınan vergi, ayrıca bu verginin alınması işlemiyle uğraşan devlet kuruluşu ve sınır kapılarında denetim ve gözetim işlerinin yapıldığı yer olmak üzere üç farklı anlamı karşılamaktadır.2 Gümrük deyimi çekirdek ve ana bir kavram olup, gümrükle ilgili gümrük idaresi, gümrük hattı, gümrük bölgesi gibi bütün diğer deyim ve kavramlar bundan çıkmıştır.3
Dünyanı en eski vergilerinden olan gümrük vergileri, Eski Yunan ve Roma Medeniyetlerinde, Hint, Çin, Mısır ve Osmanlı Devleti’nde çeşitli şekil ve adlar altında anılmıştır.4
Gümrük vergisi, Hulusi Sidal’ın yaptığı tanımlamayla; bir eşyanın bir memlekete girişi veya çıkışı veyahut bir memleketten diğerine geçerken üçüncü bir memleketin kara veya deniz ülkesine geçişi sırasında, o eşya üzerinden alınan vergidir.5 Prof. Nihat Sayar’ın vermiş olduğu tanıma göre de; gümrüğe tabi eşyanın memleket sınırlarından girişi, çıkışı veya geçişi esnasında, miktarı ve değeri üzerinden alınan vergilere gümrük vergileri denir.6 Gümrük vergilerini, Dış Ticaret Vergileri başlığı altında inceleyen Prof. Kenan Bulutoğlu’na göre ise, gümrük vergileri ticari eşyanın yer değiştirmesi üzerinden alınan vergilerdir.7
Burada önemli olan; bir vergi veya mali yükümlülüğün gümrük vergileri kavramına girebilmesi için “eşyanın ithali veya ihracına” bağlı olarak alınmasının öngörülmüş olmasıdır. Bu ölçü dışındaki vergiler ve mali yükümlülükler, kavramın dışındadır.8
Tarihin en eski vergilerinden olan gümrük vergisi, başlangıçta, tümüyle mali amaç için uygulanmasına karşılık yeni vergilerin ortaya çıkmasıyla mali amaç için alınmasından giderek vazgeçilmiştir. Günümüzde gümrük vergilerinin devlete gelir sağlama potansiyeli oldukça düşüktür.
Buradan elde edilen gelirlerin oransal payının küçük olması, bu vergilerin önemsiz olduğu anlamına gelmez. Gümrükler bir devletin egemenlik hakkının temelidir ve gümrük vergilerinin günümüzde temel uygulanma nedeni, ülkeye mal girişini ülke çıkarlarının gerektirdiği biçimde kontrol etmektir.
Gümrük Vergileri kendine özgü teknik yapısı nedeniyle Vergi Usul Kanunu kapsamı dışında tutulmuş ve ayrı bir Gümrük Kanunu’nda düzenlemiştir. Halen yürürlükte olan 4458 Sayılı Gümrük Kanunu, gümrük işlemlerinden alınacak vergileri, gümrük kurallarını ve bunlara uyulmama halinde uygulanacak olan idari yaptırım hükümlerini düzenlemektedir. Bunun yanında, 5607 Sayılı Kaçakçılıkla Mücadele Kanunu ve 1567 sayılı Türk Parasının Kıymetini Koruma Hakkında Kanununda da gümrük kurallarına aykırılık halinde uygulanacak olan yaptırımlar düzenlenmiş olup söz konusu düzenlemeler adli yargı yerlerinde görülecek olan gümrük suçlarına yönelik yaptırımları içermektedir. 4458 sayılı Gümrük Kanunu’nda düzenlenmiş olan gümrük vergi cezaları, gümrük kurallarına aykırılık halinde uygulanacak olan idari yaptırımı düzenlemesi bakımından aynı zamanda 5326 sayılı Kabahatler Kanunu kapsamında da değerlendirilmelidir.
1 Gümrük kavramı Almancada Zoll, Fransızcada Duane ve İngilizcede custom sözcükleri ile ifade edilmektedir. Bu tabirin kaynağı hakkında değişik görüşler vardır; gümrük sözcüğünün Latince ticaret manasındaki “Commercum” kelimesinden geldiği söylenmekle beraber, eski Yunancada eşya anlamında kullanılan bir kelimeden çıktığı da ileri sürülmektedir. Fransızların kullandığı “Duuane” kelimesinin ise İtalyanca “Dogana” veya Farsça “Divan” veyahut Arapça “Diouvân” kelimelerinden alındığı iddia edilmektedir. (Sayar, s.231, Dipnot,67.) 2 Türk Dil Kurumu, http://www.tdkterim.gov.tr 3 Tuncer, s.2 4 Sayar, s.231; Osmanlı Devleti’nin sınırlarından ithal edilen eşyadan alınan resme “Ameliye”, getirildiği yerde sarf edilmeden başka yere gönderilen eşyadan alınan resme “Reftiye, getirildiği yerde sarf ve istihlak edilen eşyadan alınan resme de “Mastariye” denilmiştir. (Sayar, s. 231, dipnot. 68) 5 Sidal, s.1 6 Sayar, s. 230 7 Bulutoğlu, s. 8 Bütün, s.5
YARARLANILAN KAYNAKLAR TUNCER Selehattin, Gümrükler Ve Gümrük Vergileri (Teori - Uygulama), Ankara, 2001 SAYAR Nihad, Kamu Gider ve Gelirleri Prensipleri, Dördüncü Baskı, Cilt, Ankara, 1970 SİDAL Hulusi, Gümrük Politikası ve Mevzuatı Tatbikatı, İstanbul, 1966 BULUTOĞLU Kenan, Türk Vergi Sistemi, İstanbul, 1971 BULUTOĞLU Kenan, Kamu Bütçesi, Kamu Harcamaları, Kamu Borçları, İstanbul, 2004 BÜTÜN Selçuk, Yüksek Lisans Tezi, Kocaeli Ünv. 5607 Sayılı Kaçakçılıkla Mücadele Kanunu Kapsamında Gümrük Kaçakçılığı Suçları, Kocaeli, 2008, http://tez2.yok.gov.tr/