Gümrük Kanunu’nun önemli bir özelliği, usule yönelik hükümleri, kendi içinde barındırıyor olmasıdır. Gümrük Kanunu’nda usul hukuku, rejimler başlığı altında düzenlenmiş bulunmaktadır. Dilimize Fransızcadan gelen rejim kelimesi, usul, sistem, düzen anlamlarına gelmekte olup genel olarak gümrük rejimi ifadesi, bir ülkede uygulanmakta olan gümrük sistemini belirleyen hukuk kurallarının tümü anlamına gelmektedir. Belirli bir gümrük rejimi ifadesinden ise sadece o rejime ait sistemi kuran hukuk kuralları anlaşılmaktadır.¹

Türkiye Gümrük Bölgesine giren veya buradan çıkan eşya, beyan sahibinin talebine göre bir gümrük rejimine konu edilebilir. Gümrük mevzuatı her rejim için farklı kurallar koymuştur. Eşyaya uygulanacak kuralları tespit etmek açısından eşyanın hangi rejime konu edildiği büyük önem taşır.² Gümrük Kanunu’nda gümrük rejimleri, Gümrükçe Onaylanmış İşlem veya Kullanım başlıklı dördüncü kısmın ikinci bölümünde, sekiz tür olarak düzenlenmiştir. Bunlar sırasıyla;

4458 sayılı Gümrük Kanunu’nun 74. maddesinde yapılmış olan tanıma göre, serbest dolaşıma giriş rejimi, ticaret politikası önlemlerinin³ uygulanması, eşyanın ithali için öngörülen diğer işlemlerin tamamlanması ve kanunen ödenmesi gereken vergilerin tahsili ile mümkündür. Serbest dolaşımda olma deyimi, bir eşyanın belli bir gümrük bölgesine girdikten sonra bu gümrük bölgesi içerisinde herhangi bir kısıtlama veya engelle karşılaşmadan taşınabilmesini ifade eder. Fakat bunun olabilmesi için eşyanın girişinde gerekli kontrollerin yapılması ve önlemlerin alınması gerekir, bu önlemler eşyanın tabi olduğu vergilerin alınması, gerekliyse laboratuvar tahlili yapılması veya belli standartları gösteren belgelerin varlığı gibi koşulları kapsayabilir.⁴

Örneğin, Türkiye’ye usulüne uygun olarak giren bir eşya, Türkiye’de serbest dolaşıma girmiş demektir ve bu ithalat anlamına gelmektedir. Yani Türkiye bu eşyayı ithal etmiştir. Bunun yanında, Türkiye ile Avrupa birliği arasında oluşturulan gümrük birliği gereğince, Avrupa Birliği ve Türkiye gümrük bölgeleri birlikte bir “gümrük birliği gümrük bölgesi” oluşturur. Bu gümrük bölgesinde üretilen veya bu bölgeye herhangi bir yerden giren belli eşyalar tüm gümrük bölgesinde serbestçe dolaşabilir. Örneğin Hollanda tarafından ithal edilen bir eşya, daha sonra herhangi bir vergi alınmaksızın ve önleme tabi olmaksızın Yunanistan, Polonya ve Türkiye’de serbestçe dolaşabilir. Bu son örnekteki eşya serbest dolaşımdaki eşyadır. Sonuç olarak bir eşya, Avrupa Birliği’nden veya Türkiye’den giriş yaptıysa serbest dolaşıma girmiştir ve fakat Türkiye’den girdiyse bu aynı zamanda Türkiye için ithalattır.

Transit rejimi ile ilgili düzenlemeler, Gümrük Kanunu’nun 84 – 93 maddeleri arasında yer almaktadır. Söz konusu hükümlere göre; ithalat vergileri ve ticaret politikası önlemlerine tabi tutulmayan serbest dolaşıma girmemiş eşya ile ihracatla ilgili gümrük işlemleri tamamlanmış eşyanın gümrük gözetimi altında Türkiye Gümrük Bölgesi⁵ içinde bir noktadan diğerine taşınması, transit rejimi hükümlerine tabidir. Transit rejimine tabi tutulan eşya Türkiye Gümrük Bölgesi içinde; yabancı bir ülkeden gelip yabancı bir ülkeye, yabancı bir ülkeden Türkiye’ye, Türkiye’den yabancı bir ülkeye, bir iç gümrükten diğer bir iç gümrüğe taşınabilir.

Gümrük gözetimi altında bulunan eşyanın konulması amacıyla kurulan ve kuruluşunda aranılacak koşulları ve nitelikleri yönetmelikle belirlenen yerlere gümrük antreposu denilmektedir. Gümrük Kanunu’nda Antrepo Rejiminin düzenlendiği 93. Madde hükmüne göre, Gümrük antrepo rejimi; ithalat vergilerine ve ticaret politikası önlemlerine tabi tutulmamış ve serbest dolaşıma girmemiş eşya ile gümrük antreposuna alınması halinde ihracata ilişkin önlemlerden yararlanabilecek serbest dolaşımda bulunan eşyanın, bir gümrük antreposuna konulmasına ilişkin hükümleri belirler.

Dahilde işleme rejimi, yeniden ihraç edilmek koşuluyla, serbest dolaşıma girmiş veya girmemiş eşyanın her türlü işleme faaliyetlerine tabi tutulmasına imkan sağlayan gümrük rejimidir.⁶  Yabancı ülkelerden getirecekleri ürünleri, Türkiye Gümrük Bölgesinde herhangi bir şekilde işçiliğe tabi tutarak veya Türkiye Gümrük Bölgesinde serbest dolaşımda bulunan eşya ile işledikten sonra yine yabancı ülkelere ihraç etmek isteyen girişimciler açısından, gümrük mevzuatının sunduğu en avantajlı rejim dahilde işleme rejimidir.⁷  Bu rejim ile yurt dışından getirilen ham ve yardımcı maddeler kullanılarak üretilen malların ihraç edilmesi halinde, bu malların ithalinde gümrük vergisi ile diğer mali yükümlülükler teminat karşılığı ertelenerek, ihraç edilecek malların girdi maliyetleri azaltılmaktadır. Aynı şekilde yurt dışındaki müşterilerin mallarının işlenmesi amacıyla geçici olarak ithal edilen mallar için de gümrükte vergi uygulanmamaktadır.⁸

Dahilde işleme rejiminde, ithalat vergileri tahsil edilmediği veya tahsil edilenler iade edildiği için bu şekilde işleme faaliyetinden sonra yapılacak yeniden ihracat ile ülke girişimcisinin yabancı pazarda rekabet şansının arttırılması amaçlanmıştır.⁹

Devletin izlemiş olduğu dış ticaret politikaları gereği, serbest dolaşımda olmayan eşyanın Türkiye Gümrük Bölgesine geçici olarak ithal edilmesine belli kayıt ve şartlarla izin verilebilir.

Gümrük Kanunun 128. maddesinde geçici ithalat rejimi; “Serbest dolaşıma girmemiş eşyanın ithalat vergilerinden tamamen ya da kısmen muaf olarak ve ticaret politikası önlemlerine tabi tutulmaksızın, Türkiye Gümrük Bölgesi içinde kullanılması ve bu kullanım sırasındaki olağan yıpranma dışında, herhangi bir değişikliğe uğramaksızın yeniden ihracına olanak sağlayan hükümlerin uygulandığı rejimdir.” şeklinde tanımlanmıştır.¹⁰

Geçici ithalat rejimi kapsamında yapılan ithalatta; ithalat vergilerinden kısmen veya tamamen muaf olarak Türkiye Gümrük Bölgesinde kullanılmak amacıyla eşyanın geçici ithali söz konusu olmaktadır.¹¹ Gümrük vergisinin uygulanmasının esas amacı da ülke endüstrisini ucuz ithalata karşı korumak olduğu düşünüldüğünde, ülkeye geçici olarak giren eşya tekrar yurtdışı edileceği için bu eşya üzerinde vergi uygulamasına gerek olmadığı sonucuna ulaşılabilir.

Gümrük Kanunu’nda 135 -150 maddeleri arasında düzenlenmiş olan Hariçte İşleme Rejimi; serbest dolaşımdaki eşyanın daha ileri safhada işlenmek, tamir edilmek veya yenilenmek üzere yani hariçte isleme faaliyetlerine tabi tutulmak üzere Türkiye Gümrük Bölgesinden geçici olarak ihraç edildiği ve bu faaliyetler sonucunda elde edilen ürünlerin ithalat vergilerinden tam veya kısmi muafiyet suretiyle yeniden serbest dolaşıma girişine ilişkin hükümlerin uygulandığı rejimdir.¹²

Bu yönüyle, Hariçte İşleme Rejimi Dahilde işleme Rejiminin tersi yönünde işleyen bir rejimdir. Dahilde İşleme Rejimi kapsamında ham veya yarı mamul eşya işlenip yeniden ihraç edilmek üzere Türkiye Gümrük Bölgesine getirilirken, Hariçte İşleme Rejimi kapsamında genellikle serbest dolaşımdaki yarı mamul eşyanın işlem görmek üzere Türkiye Gümrük Bölgesinden Çıkartılıp yeniden ithal edilmesi söz konusudur.¹³ Bu rejimle Türkiye Gümrük Bölgesi’nde üretimi yapılamayan eşyanın ithali yerine, ülke girdilerinden üretilmiş ürünlerin kullanılmasını ve dolayısıyla döviz tasarrufunun yapılması hedeflenmiştir, özellikle ileri teknoloji gerektiren, yurt dışında ucuz isçilik imkanı olan veya tamiri gereken serbest dolaşımdaki eşyanın, yurt dışında işlenerek tekrar Türkiye’ye getirilmesinde kolaylık sağlamaktadır.¹⁴

Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin dış ticaret politikaları açısından ihracat rejimi oldukça özel ve önemli bir yere sahiptir. Türkiye’den yapılacak ihracat işlemleri, Gümrük Kanunu’nun 150 – 151. maddeleri ile Gümrük Yönetmeliğinin 415-418. maddeleri ve 06.01.1996 tarih, 22515 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan 22.12.1995 tarih ve 95/7623 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile yürürlüğe giren ihracat Rejimi Kararı’na dayanılarak hazırlanan ihracat Yönetmeliği ile düzenlenmiştir.

İhracat Yönetmeliğinde “ihracat” şu şekilde tarif edilmiştir: Bir malın, yürürlükteki ihracat mevzuatı ile gümrük mevzuatına uygun şekilde Türkiye gümrük bölgesi dışına veya serbest bölgelere çıkarılmasını veyahut Müsteşarlıkça ihracat olarak kabul edilecek sair çıkış ve işlemleridir. Bu tanıma göre, yurt dışına her mal satısını ihracat olarak kabul etmek mümkün olmayıp ihracı izne tabi mallar için ilgili makamlardan gerekli izinlerin alınması, prosedürlerin tamamlanması ve ihraç eşyasının gümrük kanununa uygun olarak Türkiye Gümrük Bölgesi dışına çıkarılması gerekmektedir.¹⁵

  Burada amaç, ihracatın ülke ekonomisi yararına düzenlenmesini, desteklenmesini, geliştirilmesini sağlamak ve ihracat işlemlerinde yetkili mercii ve uygulanacak esasları belirlemektir. Uluslararası veya ikili anlaşmalar, kanun, tüzük ve kararnamelerle konulmuş yasaklama ve kısıtlama hükümleri saklı kalmak üzere, her türlü eşyanın Türkiye’den ihracı serbesttir.

Gümrük Kontrolü altında İşleme Rejimi ile Türkiye’de serbest dolaşımda bulunmayan eşyanın ithalat vergileri ve ticaret politikası önlemleri uygulanmaksızın Türkiye Gümrük Bölgesinde işlenmesine izin verilmekte ve işlenen eşya işlem gören ürünün tabi olduğu vergi oranı üzerinden serbest dolaşıma sokulmaktadır.¹⁶ Böylece, ithal eşyası için ödenmesi gereken gümrük vergisinin, eşyanın işlenmesinden sonra işlenmiş ürünün tabi olduğu vergi üzerinden ödenmesi sağlanmaktadır.

İthal eşyası üzerinde bir takım katma değer yaratan işlemlerin Türkiye Gümrük Bölgesi’nde yapılması ve böylece Türkiye’de istihdam yaratılması imkânı sağlamaktadır. Bu rejime tabi tutulacak eşya ile bu eşyaya uygulanabilecek işlemler sınırlı olup sınırsız ve keyfi bir uygulama alanı yoktur.¹⁷

1 Çelik, s.91

2 Gökçelik, s.14

3 Ticaret politikası önlemleri; gözetim veya koruma önlemleri miktar kısıtlamaları ve ithalat veya ihracat yasaklamaları gibi eşyanın ithal ve ihracı ile ilgili hükümlerle belirlenmiş tarife dışı önlemlerdir. (Ceyhan/ Atay, s.46)

4 Gökçelik, s. 35-39; Ceyhan/Atay, s.46

5 Gümrük Kanunu md. 2: “Türkiye Gümrük Bölgesi, Türkiye Cumhuriyeti topraklarını, Türkiye karasuları, iç suları ve hava sahasını kapsar. “

6 Gümrük Yönetmeliği md. 349: “Dahilde işleme rejimi, işlem görmüş ürünlerin üretiminde kullanılmasından sonra Türkiye Gümrük Bölgesinden yeniden ihraç edilmesi amacıyla, serbest dolaşımda bulunmayan eşyanın vergileri teminata bağlanmak suretiyle geçici ithal edildiği veya serbest dolaşıma girişinin yapıldığı ve ihracatın gerçekleşmesi halinde teminatın veya alınan vergilerin geri verildiği bir rejimdir.”

7 Tuncer, s.363; Gökçelik, s.65; Erol, s. 38

8 Şenalp, s.1

9 Gökçelik, s.65

10 Geçici ithalat rejimi ile dahilde işleme rejimi birbirine yakın rejimler gibi görünseler de temelde farklı durumları düzenlemektedirler; geçici ithalat rejiminde, eşya, Türkiye Gümrük Bölgesine Girdikten sonra olağan yıpranmalar dışında ayniyatına uygun olarak yurtdışı edilmektedir. Dahilde işleme rejiminde ise, eşya, Türkiye Gümrük Bölgesine getirilip burada işlendikten sonra yurtdışı edilir. Bunun dışında, geçici ithalat rejiminde, şayet eşya kısmi muafiyet kapsamında geçici ithal ediliyorsa gümrük yükümlülüğü doğar, yani vergi ödenmesi söz konusudur. Dahilde işleme rejiminde ise eşya girişinde, şartlı muafiyet sisteminde gümrük yükümlülüğü doğmaz, geri ödeme isteminde ise tahsil edilen vergiler aynen iade edilir. (Gökçelik, s.87)

11 Bütün, s.60

12 Tuncer, Denizhan, s.60

13 Gökçelik, s.131

14 Tuncer, Denizhan, s.61

15 Gökçelik, 143;  Tuncer, Denizhan, s.37

16 Gökçelik, s. 103

17 Tuncer Denizhan, s.54

YARARLANILAN KAYNAKLAR

ÇELİK Binnur, Dış Ticaretten Alınan Vergilerden Gümrük Vergisi Hukuku, Ankara, 1999

GÖKÇELİK Cahit, Gümrük Rejimleri, Ankara, 2005

CEYHAN Sami/ ATAY Hakan, Açıklamalı İçtihatlı 5607 Sayılı Kaçakçılıkla Mücadele Kanunu, Ankara, 2008

TUNCER Selehattin, Gümrükler Ve Gümrük Vergileri (Teori - Uygulama), Ankara, 2001

TUNCER Denizhan, Doktora Tezi, Uludağ Ünv. Vergi Tekniği Açısından Gümrük Vergilerinin Değerlendirilmesi, Bursa, 2007, http://tez2.yok.gov.tr/

EROL H. Serkan, Dahilde İşleme Rejiminde Otamasyon Uygulamaları, Gümrük Dergisi, Yıl 16, Sayı 51, Ekim- Aralık, 2007

ŞENALP Şükrü, Dahilde İşleme İzin Belgesi Ve Tecil-Terkin Uygulamaları, http://www.alomaliye.com/sukru_senalp_diib.htm

BÜTÜN Selçuk, Yüksek Lisans Tezi, Kocaeli Ünv. 5607 Sayılı Kaçakçılıkla Mücadele Kanunu Kapsamında Gümrük Kaçakçılığı Suçları, Kocaeli, 2008, http://tez2.yok.gov.tr/